Dankzij E.H. Tony Cornish, een schoolkapelaan die af en toe godsdienstlessen gaf aan het St. Boniface College in Plymouth, maakte ik kennis met Thomas Merton. Die welbepaalde les begon hij met ons iets van het verhaal van Thomas Merton te vertellen. Ook vertelde hij ons over het boek waarin dat verhaal gedaan wordt: Elected Silence, zoals de titel luidde in de Engelse uitgave ervan, in de Verenigde Staten beter gekend als The Seven Storey Mountain. Zelfs ongeveer zestig jaar nadat Robert Giroux, Mertons Amerikaanse uitgever, het publiceerde, is hij nog steeds ontzet over Evelyn Waugh’s redactie van The Seven Storey Mountain en zijn durf de titel ervan te wijzigen! (2)
Ik wou het boek waarover de kapelaan had gesproken meteen lezen. Zoveel jaren later kan ik mij, als ik mijn ogen sluit, nog steeds de afbeelding op het kaft van de paperbackuitgave die hij toen vooraan in de klas omhoog stak, voor de geest halen. In die tijd was het boek echter al vele jaren niet meer leverbaar en om de een of andere reden heb ik er nooit aan gedacht de kapelaan te vragen of hij het me wou lenen. In plaats daarvan ging ik naar het boek op zoek in de plaatselijke bibliotheken en boekhandels. Mijn zoektocht bleef echter zonder resultaat want het enige van Merton wat toen in Engeland verkrijgbaar was, was het pas verschenen The Monastic Journey. Zoals veel lezers van de Merton Journal zich wellicht zullen herinneren is er in Engeland een lange periode van echte schaarste aan materiaal van en over Merton geweest. Ik denk dat daar, in 1980, verandering in kwam na de publicatie van Monica Furlongs biografie Merton: A Biography.
Daar The Monastic Journey het enige boek van Merton was dat ik kon vinden, besloot ik het te kopen. Terugblikkend is het zeker niet het eerste boek dat ik zou aanbevelen aan iemand die mij zou vragen met welk boek hij Merton moet beginnen te lezen. En aan een tiener van veertien of vijftien jaar – de leeftijd die ik toen moet gehad hebben – al helemaal niet! Enkele citaten uit de blurbtekst op de rug van het boek zullen dat zeker goed illustreren, denk ik.
Thomas Merton schreef verschillende boeken over het monachisme waaronder The Waters of Siloe en The Silent Life die bestsellers werden. Hij schreef ook veel kortere essays en artikels over het monastieke leven, waarin hij de schoonheid ervan en de vereisten ertoe belicht en de nadruk legt op de fundamenten ervan: de basiswaarden van stilte, eenzaamheid, gebed en zuiverheid van hart. Sommige ervan schreef hij in opdracht van de Abdij van Gethsemani, andere circuleerden in monastieke publicaties en nog andere werden nooit eerder gepubliceerd. Een selectie uit deze opstellen, alle geschreven tijdens het laatste decennium van Mertons leven, worden nu voor het eerst in boekvorm gepubliceerd. Ze zijn de spiegel van zijn gerijpte gedachten over het leven in gemeenschap en het leven in eenzaamheid … De eerste drie stukken beschrijven iets van het mysterie van de monastieke roeping en doen sterke uitspraken over de fundamentele waarheid van de monastieke manier van leven. Het middenstuk is een gedetailleerde verhandeling over enkele monastieke thema’s en het boek besluit met een erg ontroerende monografie die het eremitische leven bezingt. (3)
“Een erg ontroerende monografie die het eremitische leven bezingt …” , niet bepaald lectuur voor een doorsnee tiener. Maar ik las The Monastic Journey en hoewel ik er, terugblikkend, wellicht niet veel van begreep, zaaide het in mij een zaadje van verlangen, precies zoals The Seven Storey Mountain dat had gedaan voor een hele generatie lezers in de jaren na de Tweede Wereldoorlog.
Ik wilde meer lezen en zo begon mijn “liefdesgeschiedenis” met Merton. Het is moeilijk heel precies te verwoorden wat Merton zo aantrekkelijk maakte en nog steeds maakt. In het begin was er wellicht een ietwat romantische visie op het monachisme en er was een noviciaat in een Benedictijnerklooster nodig om dat oppervlakkige dunne laagje te doorbreken.
In de groei en ontwikkeling van mijn persoonlijke spiritualiteit is Merton vaak één van de katalysators geweest. Daar ik opgroeide in een traditioneel katholiek gezin spraken Mertons vroege geschriften mij, gezien die achtergrond, erg aan. Maar de voortgezette lectuur van zijn werken opende voor mij een ruimere, diepere, wereldomvattende spiritualiteit. Mijn belangstelling voor de oecumene en de interreligieuze dialoog ontwikkelde zich “hand in hand” met de lectuur van Mertons werk. Dat geldt evenzeer voor mijn bewustwording van en betrokkenheid in sociale kwesties.
Ik kan niet met zekerheid stellen dat die veranderingen het resultaat waren van het lezen van zijn boeken. Het zou kunnen dat mijn geestelijk leven hoe dan ook in die richting zou zijn geëvolueerd, maar Merton was zeker een tochtgenoot doorheen al die veranderingen en ook nu nog blijft hij mijn gezel.
Als ik zou proberen de vinger te leggen op de kern van die aantrekking zou ik wellicht moeten wijzen op een aantal factoren die echter alle vooral uitdrukkingen zijn van Mertons zoekende geest en de kern daarvan is zijn zoektocht naar God. In zijn Regel stelt Benedictus heel duidelijk dat men tijdens het noviciaat vooral moet focussen op het onderzoek of de nieuweling werkelijk God zoekt (4) of niet. Het was dit zoeken dat Merton geheel in beslag nam.
Mertons roeping God te zoeken, zijn “liefde voor het leren en het verlangen naar God” (5) leidden hem naar het contemplatieve en uiteindelijk naar het eremitische leven. In de kloosterbibliotheek van Gethsemani ging hij graven naar de schatten van de fundamentele werken van de Woestijnvaders, de Kerkvaders van Oost en West, de grote mystici van de Kerk, die daar opgeborgen lagen. Dankzij zijn kennis van verschillende talen was Merton één van de enigen die deze teksten in hun originele taal kon lezen. Vele daarvan, waaronder sommige werken van St. Bernardus, één van de stichters van de cisterciënzer orde, waren immers nog niet in het Engels vertaald.
Van die bronnen maakte Merton gretig gebruik in de conferenties die hij in de abdij hield als Meester van de Scholastici (1951–1955) en als novicemeester (1955–1965) en in andere lezingen voor de gemeenschap vanaf het einde van de jaren veertig tot aan zijn dood in 1968. Ze vormden ook de basis voor heel wat van zijn boeken. Doorheen het studeren en schrijven keerde Merton terug naar de grote bronnen van de christelijke traditie. Merton ging niet alleen graven naar die bronnen maar herinterpreteerde ze ook voor de moderne wereld en maakte ze op een toegankelijke en wervende manier beschikbaar voor een lezerspubliek dat daartoe voorheen nooit toegang had.
Vóór Vaticanum II was spiritualiteit, zeker binnen de katholieke kerk, vooral het domein van monniken, monialen en priesters. De modale katholiek ging op zondag ter kerke (voor het horen van een Latijnse mis), bad de rozenkrans en had thuis een ongelezen familiebijbel in de kast liggen. Veel van wat ons thans doodnormaal lijkt was in die tijd ondenkbaar voor katholieken – lekenpastoraal, gehuwde diakens, geestelijke begeleiding, retraites, gebedsgroepen, Centering Prayer, meditatie – de lijst is eindeloos. De regel was dat de studie van de theologie alleen weggelegd was voor hen die zich op de priesterwijding voorbereidden. (Zelfs vrouwelijke religieuzen genoten weinig of geen opleiding in de theologie in tegenstelling tot hun opleiding in de “devotie”). De snel in aantal toenemende universiteiten die academische graden in de theologie en in het bijzonder op maat geknipte leergangen voor katholieke leken aanbieden, is een zeer recent fenomeen en zou ondenkbaar geweest zijn in de tijd voorafgaand aan Vaticanum II.
Hoe was Merton betrokken in de totstandkoming van die omwenteling?
Met de publicatie van The Seven Storey Mountain op 6 oktober 1948 verwierf Merton de status van bestsellerauteur en de internationale erkenning die hij vóór zijn intrede in de abdij zo geambieerd had. Het boek verscheen op een werkelijk uniek moment in de geschiedenis. Rekruten keerden net in groten getale terug van de slagvelden in Europa en het Verre Oosten; de mensen werden voor het eerst geconfronteerd met het gebruik van nucleaire wapens in Hiroshima en Nagasaki en de verschrikkelijke gevolgen ervan voor de lokale bevolking; de informatie over Duitsland en de gruwel van het nazisme – in het bijzonder in verband met de concentratiekampen en de Shoa – stroomde binnen; een veranderende wereldgeografie met ingrijpende wijzigingen in het naoorlogse Europa, het ontstaan van de Staat Israel, de opsplitsing van India enz…, de machtsontplooiing van het communisme en het optrekken van het IJzeren en het Bamboe Gordijn – het lijstje is lang niet volledig. Tegen die achtergrond raakten velen bekoord door Mertons verhaal over hoe een getalenteerde jongeman, begiftigd met een talenknobbel en een vlotte pen, de wereld de rug toekeerde en levenszin vond in het landelijke Kentucky achter de hoge muren van een slotklooster met een strikt, middeleeuws regime.
Velen die The Seven Storey Mountain lazen, wilden meer lezen over Mertons verhaal en verslonden de boeken die uit zijn pen vloeiden. (6) Doorheen die boeken maakte Merton een ontelbaar groot lezerspubliek bekend met de christelijke contemplatieve traditie – met de geschriften van de Kerkvaders en de grote christelijke mystici.
Toen hij in 1941 in het klooster intrad dacht hij dat hij de wereld definitief de rug had toegekeerd. Hij ontdekte echter spoedig dat dit helemaal niet het geval was. Als het zoeken naar God waarachtig is, ontdekken wij op die zoektocht niet alleen God maar ook onze zusters en broeders en ons ware zelf. Naarmate Merton steeds verder vorderde op zijn tocht naar God, keerde de wereld krachtig naar hem terug. De Canadese Mertonkenner Ross Labrie verwoordde dit ooit als volgt: Merton introduceerde de contemplatie in de wereld en de wereld in het klooster.
Merton begon de dringende actualiteit te becommentariëren en deed dat door die actualiteit te belichten vanuit zijn perspectief binnen de monastieke traditie. Voor vele katholieken, in het bijzonder Amerikaanse katholieken, was die toepassing van de spiritualiteit en de kerkelijke rijkdom aan onderricht over sociale en actuele vraagstukken onaanvaardbaar. Zij wilden dat Merton alleen over spiritualiteit in het engere begrip, dat zij daarvan hadden, zou schrijven. Die bredere toepassing zat hen niet goed, vooral omdat de Amerikaanse katholieke gemeenschap eindelijk aanvaard en erkend werd nu er een katholiek in het Witte Huis resideerde. Zoals Merton schreef aan de Nobelprijswinnaar Czeslaw Milosz: “In Louisville verbranden conservatieve katholieken mijn boeken omdat ik mij gekant heb tegen de oorlog in Vietnam”. (7) Toch lag Mertons standpunt helemaal in de lijn van zowel de katholieke als de Bijbelse profetische traditie en, met de publicatie van Pacem in Terris, werd dit spoedig ook het standpunt van de internationale katholieke gemeenschap geleid door Paus Joannes XXIII.
Mertons begrip van de christelijke traditie van de spiritualiteit bracht hem ertoe velen bekend te maken met de contemplatieve dimensie van het leven. Het bracht hem ertoe een profetische houding aan te nemen betreffende de vele problemen waar de mensheid mee geconfronteerd wordt, problemen die vandaag nog evenzeer om een oplossing vragen als veertig jaar geleden toen Merton erover schreef. Het gaf vorm aan zijn aanpak van de oecumenische en interreligieuze dialoog. Een aanpak die de voorkeur gaf aan het ervaringsniveau en niet uitsluitend aan het doctrinaire niveau. Tenslotte gaf het ook vorm aan zijn benadering van het monastieke leven en de manier waarop hij het voortouw nam in de monastieke hervorming.
Thomas Merton werd voortdurend aangetrokken door ernstige openbaringen van Gods geest – de poëzie van Blake en Hopkins; de Woestijnvaders en Woestijnmoeders, de mystici van de verschillende tradities, de Keltische kluizenaars en de Shakers. Het Shakergeloof in de openbaring van de Christusgeest was een gerealiseerde eschatologie, een getuigenis van de levende tegenwoordigheid van Christus. Het was die Christus die Merton voor het eerst in het oog kreeg toen hij, in de jaren dertig, als tiener in Rome verbleef en naar Wie hij, godsdienstig is blijven zoeken voor de rest van zijn leven.
Vertaling Dirk DOMS
Aantekeningen
(1) Paul Pearson is directeur en archivist bij het Thomas Merton Center aan de Bellarmine University te Louisville, Kentucky (VS). “Mijn ontmoeting met Thomas Merton” verscheen met als titel “Meeting Merton” in het Paasnummer van The Merton Journal (2008 – vol 15/1).
(2) In de Nederlandse vertaling van Mertons autobiografie werd de titel van de Seven Storey Mountain als Louteringsberg vertaald wat een, voor Nederlandstaligen, duidelijkere verwijzing is naar Dante’s zeven verdiepingen tellende Purgatorio (Vagevuur). De grote Britse schrijver Evelyn Waugh (auteur van o.a. het verfilmde Brideshead Revisited) was zeer enthousiast over het Amerikaanse bekeringsverhaal, maar vroeg Merton of hij het wat mocht inkorten en er een andere, voor het Britse lezerspubliek toegankelijkere titel, aan mocht geven. Elected Silence (verkozen, uitgelezen stilte) is ook de titel van een gedicht van de dichter Jezuïet Gerard Manley Hopkins. Met die titel zal Merton zeker gelukkig geweest zijn want hij hield erg veel van de Britse dichter. Op Waughs’ opmerking dat de Seven Storey Mountain soms wat langdradig is en veel herhalingen bevat, repliceerde Merton schamper dat hij verheugd was vast te stellen dat hij althans toch die ene literaire kwaliteit deelde met de grote geestelijke auteur Sint-Jan van het Kruis. (DD)
(3) Thomas Merton, The Monastic Silence, London Sheldon Press, 1977.
(4) RB 58,8
(5) De vermaarde Benedictijnse geleerde Dom Jean Leclercq gebruikt dit zinnetje als titel voor zijn grensverleggende studie The Love of Learning and the Desire of God: A Study of Monastic Culture, New York, Fordham University Press, 1961, die de ervaringsgerichte aanpak van de theologie in het monachisme definieert en eveneens een goede omschrijving is van Mertons aanpak van de theologie.
(6) Eén van de gevolgen hiervan was dat The Waters of Siloe (De Wateren van Siloe), Mertons geschiedenis van de cisterciënzer orde in de Verenigde Staten, dat kort na The Seven Storey Mountain verscheen, maandenlang op de New York Times bestsellerlijst bleef staan, hoewel het lang niet zijn meest populaire boek is.
(7) Thomas Merton, Striving Towards Being: The Letters of Thomas Merton and Czeslaw Milosz, ed. Robert Faggen, Uitg. Farrar, Straus and Giroux, 1997, blz. 175.
[Contactblad Mertonvrienden, 22ste Jaargang, nr 2, juni 2008, blz. 3-5]