Merton (her)lezen: De weg van Zhuangzi

Het internetmagazine met de sprekende titel Catholic Answers: To explain & Defend the Faith heeft een leuke bijdrage over de ambivalentie van Thomas Merton vanuit zo’n katholieke-antwoorden-perspectief.¹ Als u wil weten welke boeken van Merton u best leest, moet u naar beneden scrollen naar het lijstje van ‘Recommended Merton Reading’ en vooral naar ‘Read with Caution’. Daaronder staat het boek De weg van Zhuangzi voorzien van volgende waarschuwing:

“Dit is één van Mertons meest problematische werken: het valoriseert de relativistische onderrichtingen van Zhuangzi, de daoïst uit de Zhou-dynastie. Hier vind je Mertons ultieme verweving van oosters en westers denken.”

Inderdaad! Als je uitgaat van het geloof als systeem van duidelijk formuleerbare antwoorden die zeggen hoe de werkelijkheid in mekaar zit, is Merton een gevaarlijk man. Maar als je geloof ziet als overgave in hoop en liefde aan het Godsmysterie, dan is De weg van Chuang Tzu een parel en één van Mertons meest bevrijdende boeken.

Het behoort tot zijn laatste en rijpste werken (1967) en is de vrucht van zijn lange vriendschap en dialoog met John C. Wu (1899-1986), de Chinese jurist die katholiek werd. In de briefwisseling tussen Merton en Wu blijkt welk een vreugde de trappist vond in dit werk en welk een enthousiast respons het opwekte bij deze Wu senior. John Wu junior merkt in het in 2013 verschenen boek Merton & Tao echter op dat onze Amerikaanse trappist nog het meest ‘zen’ schreef als hij niet expliciet en theoretisch over zen schreef. We veronderstellen dat deze Wu junior wel ergens gelijk zal hebben, maar dat kan eventueel opgaan voor de lange Inleiding en hoeft niet te gelden voor de eigenlijke nadichtingen in The Way of Chuang Tzu, zo vrij en poëtisch als ze zijn. Het is opmerkelijk dat vandaag de dag nog gerenommeerde sinologen en daoïsme-specialisten deze vertaling (juister gezegd ‘versie’) van Zhuangzi aanprijzen als geslaagd, terwijl ze de talloze andere niet-sinologische versies afkraken als ‘Dao-Lite’.

Merton vertaalt Zhuangzi niet uit het Chinees op grond van een lange academische vorming, maar hertaalt vanuit bestaande Engelse vertalingen op grond van een onbetwistbaar diepgaande connaturaliteit of congenialiteit.

Zhuangzi staat voor de vrijheid van de mystieke ervaring, waar alle woorden en concepten doorprikt worden als menselijke constructies en obstakels. In zijn Geschriften drijft de daoïstische filosoof vrolijk de spot met alle kenleren, logica’s en metafysica’s die het China van zijn tijd rijk was. Het uitdrukkelijk religieuze doel is al deze door mensen ontworpen paden naar waarheid en transcendentie te ontmaskeren als dwaalwegen die afhouden van de ervaring van het ultieme in de dagdagelijkse werkelijkheid. Dit filosofische en religieuze iconoclasme kenmerkt sindsdien veel van het Chinese denken en vooral het zenboeddhisme. Consequenter dan veel christelijke ‘negatieve theologie’ en dito mystici in het Westen deden, heeft Zhuangzi de ultieme en religieuze dimensie van het menselijk bestaan vrijgemaakt van alle mentale inkledingen die de goedgelovige en controle-bezorgde mens inbouwt om toch maar niet rechtstreeks aan het contact met God uitgeleverd te zijn (‘Spreek gij tot ons en laat niet JHWH tot ons spreken, want dan moeten wij sterven’ – inderdaad.)

Dit is uitgerekend de weg die Merton is gegaan. Hij is de – hopelijk voorlopig – laatste grote vertegenwoordiger van de negatieve theologie van het christelijke Westen, in de stroming van Gregorius van Nyssa, Pseudo-Dionysius de Areopagiet, John Scotus Eriugena, Meister Eckhart, Dionysius de Karthuizer en Johannes van het Kruis, om de voornaamste op te noemen.² Mertons vertrouwdheid met de filosofie van zijn tijd en het oosterse denken heeft hem alleen maar moediger gemaakt in het deconstrueren van alle theologische en spirituele discours die de naaktheid en de armoede van de christelijke ervaring als ontlediging van de oude mens en omvorming in de nieuwe mens Christus in de weg treden. De laatste woorden van het Voorwoord drukken dit gevat uit:

“Zowel voor Zhuangzi als in de evangeliën geldt hetzelfde: Wie zijn leven tracht te redden, zal het verliezen; en wie het verliest, zal het behouden (Lc 17,33). Bij het betrokken raken in de wereld [Merton woont nu in zijn kluis en denkt veel na over de sociale en politieke waarde van de eenzaamheid – JS] volgt niets dan chaos en verlies. Bij een zich terugtrekken uit het wereldse behoudt ene mens zijn ziel en de ziel is de wereld van God. De ‘weg’ van Zhuangzi is verborgen, omdat hij simpel is, zelfs zo simpel, dat er nauwelijks van een weg sprake is. het minst van al is het een uitweg. Zhuangzi zou het met Johannes van het Kruis eens zijn geweest, die zei dat je, om deze ‘weg’ te vinden, alle andere wegen achter je moet laten, en ook dat je, tot op zekere hoogte, moet verdwalen.”³

Tot slot dan nog dit treffend stukje dat van grote actualiteit is:

Meester Dong Guo vroeg aan Zhuang: ‘Laat mij eens zien waar Dao gevonden kan worden.’Zhuangzi antwoordde: ‘Er is geen plaats waar Dao niet kan worden gevonden.’ Dong Guo hield echter vol: ‘Wijs mij op zijn minst een bepaalde plek aan waar Dao gevonden kan worden.’ ‘Het is in de mier,’ zei Zhuang. ‘En ook in mindere wezens?’ ‘Het is in alle grassen.’ ‘Kan het in nog iets lagers gevonden worden?’ ‘In dit stukje tegel.’ ‘En nog lager?’ ‘In deze drek.’ Hierop had Dong Guo niets meer te zeggen. Maar Zhuang ging door: ‘Geen van uw vragen raakt de kern. Het zijn net vragen van de marktmeesters die het gewicht van de zwijnen schatten door hun magerste delen te betasten. Waarom moet er al lager en lager naar Dao gezocht worden als ook het minste Dao zou bevatten? Dao is in alle dingen even groot, in alle dingen compleet, in alle dingen universeel – ondeelbaar in alles aanwezig. Deze drie aspecten kunnen onderscheiden worden, maar de Werkelijkheid is Eén. Ga daarom met mij mee naar het paleis van Nergens, waar de veelheid der dingen Eén is; daar kunnen wij een gesprek voeren over dat wat noch grens noch einde kent.⁴

Zhuangzi en Merton brengen ons naar de stilte van de liefde, waar alle fundamentalismen in hun blootje staan.

Johannes Schiettecatte ocd

Thomas Merton, De weg van Zhuangzi, Den Haag/London – Leuven, East-West Publications – Aquila Uitgeverij, 1991 (oorspronkelijk: The Way of Chuang Tzu, New York, New Directions, 1965)

Voetnoten

1. Zie http://www.catholic.com/magazine/articles/can-you-trust-thomas-merton

2. Cf. D. Turner, The Darkness of God. Negativity in Christian Mysticism, Cambridge, 1995.

3. Thomas Merton, De weg van Zhuangzi, blz. 11-12.

4. Merton, o.c., blz. 121-122.